II. Mahmut Dönemi (1808–1839)

Alemdar Mustafa Paşa, III. Selim’in yerine padişah olan IV. Mustafa’yı karşı bir darbeyle tahttan indirerek II. Mahmut’u tahta geçirdi.

Osmanlı Devleti’nde ilk ciddi yenileşme hareketleri II. Mahmut Dönemi’ne rastlar. Bu dönemde yapılan köklü askerî reformların yanı sıra, Batı’dan kurum ve kurallarında alınmaya başladığı görülür.

II. Mahmut, devletin sarsılan otoritesini yeni tedbirler ve kurallarla güçlendirmek istiyordu. Alemdar Mustafa Paşa’yı Sadrazam yaptı. Bu dönemde devletin iki önemli sorunu vardı: Birincisi; merkezde tam bir anarşi unsuru hâline gelen yeniçerilerin bir düzene sokulmaları, diğeri ise zayıflayan merkezî otoriteyi güçlendirmek.

İlk planda yeniçerilere müdahale etmek oldukça zordu. Sadrazam Alemdar Mustafa Paşa’nın gayretleriyle ayanlarla İstanbul’da bir toplantı yapıldı. Bu toplantıya katılan padişah, ayanlar ve devlet ricali arasında “Sened-i İttifak (7 Ekim 1808)” adıyla anılacak bir anlaşma yapıldı.

Ayanlar padişaha bağlı kalacaklarına, vergi ve asker toplamaya yardımcı olacaklarına, kendi bölgelerinde düzenli bir yönetim kuracaklarına, İstanbul’da çıkacak isyanları bastırmak için yardım edeceklerine dair söz verdiler. Bu belge kanunsuz şekilde oluşan yerel otoritenin devlet tarafından tanınması anlamına geliyordu. Böylece padişah ilk defa kendi otoritesinin yanında bir gücün varlığını da kabullenmiş oluyordu.

II. Mahmut da III. Selim gibi Yeniçerilere alternatif olmak üzere Sekban-ı Cedit adıyla modern bir ordu kurdu. Ancak bu denemede öncekinin akıbetine uğradı ve yeniçerilerin ayaklanması ile son buldu. Bu ayaklanma sırasında Alemdar Mustafa Paşa da öldürüldü.

Ulemanın ve Yeniçeri Ocağı’nın baskıları sebebiyle II. Mahmut askerî reform projelerine tekrar dönebilmek için uzun süre bekl 1826’da yeniçeriler kendilerine karşı gördükleri II. Mahmut’a karşı yeni bir isyan başlattı. Fakat İstanbul halkı yeniçerilerin bu isyanına karşı cephe aldı.

Ordunun bir bölümünün de desteği ile II. Mahmut bu isyanı çok kanlı bir şekilde bastırarak Yeniçeri Ocağı’nı tamamen ortadan kaldırdı. Bu hadise o kadar önemli ve hayırlı sayılmıştır ki Vak’a-i Hayriyye (15 Haziran 1826) adıyla tarihe geçmiştir.

Şüphesiz bu adım II. Mahmut’un başardığı en önemli reformdur. Çünkü yeniçeriler, bütün yeniliklere karşı devletin elini kolunu bağlayan, savaşlarda mağlubiyetlere sebep olan, içeride zorbalıklar yapan bir kuvvet durumuna gelmişti.

Kaldırılan Yeniçeri Ocağı’nın yerine, Batılı anlamda eğitim ve teşkilat yapısına bağlı Asakir-i Mansure-i Muhammediye adıyla yeni ve modern bir ordu kuruldu. II. Mahmut taşradaki ayanları da çeşitli bahanelerle ortadan kaldırarak devlet otoritesini yeniden egemen kıldı. Böylece yeniliklerin önündeki tüm engeller ortadan kalkmış oldu ve yeniliklere hız verildi.

II. Mahmut’un ordu dışındaki diğer ıslahatlarına bakılacak olursa devletin idari, kültürel ve içtimai hayatında da önemli değişiklikler yapıldığı görülür. Bu dönemde yapılan ıslahat ve yeniliklerden bazılarını şöyle sıralayabiliriz:

• 1826’da ilk kez Avrupa’ya öğrenciler gönderildi.
• 1827’de Tıbbiye,1834’te Harbiye gibi önemli yüksekokullar açıldı.
• İlköğretim mecburi hâle getirildi.
• Medreselerin dışında rüştiye mektepleri açıldı.
• Medreselerin dışındaki tüm okullar Nafıa Nezareti’ne bağlandı.
• 1831’de ilk nüfus sayımı yapıldı.
• 1831’de Takvim-i Vekayi adıyla ilk resmî gazete çıkarıldı.
• Yurt dışına çıkışlarda pasaport uygulamasına başlandı.
• Sağlık alanında ilk defa karantina uygulaması başlatıldı.
• 1834’te ilk posta teşkilatı kuruldu.
• Hükümet teşkilatında değişiklikler yapılarak, divan sistemi yerine bugünkü bakanlıkların yetkilerine benzer bakanlıklar (nazırlıklar) kuruldu.
• Memurların kılık kıyafetlerinde düzenleme yapıldı.
• Memurlar için ceza kanunu hazırlandı.
• II. Mahmut, Avrupa’daki hükümdarlar gibi doğum günlerini kutlamaya, resimlerini devlet dairelerine astırmaya, elçiliklerdeki davetlere gitmeye başladı.
• Polis teşkilatının temelleri atıldı.
• Müsadere usulü kaldırıldı.
• Halk arasında din bakımından bir fark gözetilmediği ifade edilmiştir.
• Ay yıldızlı bayrağın kabulü de II. Mahmut Dönemi’nde gerçekleşmiştir.

Yukarıda saymaya çalıştığımız icraatlar ve ıslahatlar, II. Mahmut Döneminin reform zenginliği içerisinde önemli adımlar oldu. Bu dönemde yapılan yenilikler bir anlamda kendisinden sonra gelen Tanzimat Döneminin de fikrî alt yapısını oluşturması bakımından önemlidir.